Historia na Żuławach. Kolej wąskotorowa powstała w XIX wieku. Wąskim torem nie tylko po Żuławach

Tworzenie sieci kolei wąskotorowej na Żuławach zainaugurowano budową linii cukrowni w Nowym Stawie (Neutich) do Kościeleczek (Warnau) w1891 roku oraz linii Lisewo (Ließau) – Miłoradz (Mielenz) otwartej 18 listopada 1898 roku. Wąskotorówka do Nowego Dworu zawitała 16 października 1905 r. po wybudowaniu linii do Ostaszewa (Schöneberg) przez Jeziernik (Schönsee). 1 maja 1905 r. uruchomiono linię do Stegny, a 1 października 1909 do Lipinki (Lindenau). W ten sposób Tiegenhof (Nowy Dwór Gdański) stał się ważnym węzłem kolei wąskotorowej.

300 km sieci linii kolejowych

Rozwój trwał kolejne kilkadziesiąt lat, a szczytowym momencie sieć linii kolejowych na Żuławach liczyła ponad 300 km. Kolej łączyła kiedyś nawet Gdańsk z Malborkiem - kursował tu wąskotorowy pociąg pośpieszny. Po II wojnie światowej, kolei przeszła na własność przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe, a wkrótce otrzymała nazwę „Gdańskie Koleje Dojazdowe”.
Lata 50 - te i 60 - te przyniosły sporo zmian po obsłudze żuławskich kolei wąskotorowych. Nawet atrakcyjny czas przejazdu i nowoczesne wagony motorowe nie mogły odwrócić trendu zmierzającego do likwidacji kolei wąskotorowych. Rosnąca popularność transportu samochodowego (głównie ciężarowego) przesądzała o konkurencyjności pojazdów drogowych względem "archaicznej" kolei wąskotorowej. W 1974 r. zlikwidowano całą lewobrzeżna część Gdańskich Kolei Dojazdowych.

W latach osiemdziesiątych w całej Polsce PKP wiązały dużą nadzieję z unowocześnieniem parku taborowego. Wprowadzono na Gdańskich Kolejach Dojazdowych lokomotywy spalinowe dużej mocy typu L45W (seria PKP - Lxd2), w mniejszej skali Lyd2. Podstawowym zadaniem lokomotyw Lyd2 stała się obsługa pociągów do i z cukrowni Nowy Staw. Szybko zdominowały one żuławskie szlaki. Na przełomie 1986-1987 roku z Rumunii przybyły do Lisewa i Nowego Dworu Gdańskiego wagony silnikowe typu A20DP wraz z doczepnymi wagonami pasażerskimi serii Bxhpi.

Przełom lat 80. i 90. oraz rozpoczęcie przemian ustrojowych — próba przejścia z systemu gospodarki centralnie planowanej na rynkową, zapoczątkowały szybko postępujący proces dekapitalizacji kolej gdańskich.
Kilka nakładających się czynników spowodowało, często nieuzasadniony, spadek roli kolei dojazdowych w gospodarce. Przemiany w dużej mierze dotknęły bowiem także jedno z największych przedsiębiorstw w Polsce — ociężałe, nieefektywne i zadłużone Polskie Koleje Państwowe.
Smutnym finałem działań” restrukturyzacyjnych” było zawieszenie ogólnodostępnych połączeń pasażerskich na całej sieci Gdańskich Kolei Dojazdowych w 1996 roku.

W 1996 roku zawieszono ostatnie połączenia pasażerskie na sieci Gdańskich Kolei Dojazdowych. W tym roku również po raz ostatni w trasę wyjechały pociągi towarowe w ramach jesiennej kampanii buraczanej w cukrowniach. Na stacji w Nowym Dworze Gdańskim pozostało jednak mnóstwo taboru kompletnych i sprawnych lokomotyw oraz wagonów. Była jeszcze szansa na uruchomienie pociągów towarowych w kampanii cukrowniczej 1998 roku, ale w wyniku dewastacji nowodworskich lokomotyw Lxd2, z których skradziono elementy wykonane z metali kolorowych do reaktywacji nie doszło.

Niestety w 1999 roku zapadła decyzja o fizycznej likwidacji pozostałości po Gdański Kolejach Dojazdowych. Przedstawiciele Pionu Kolei Dojazdowych DOKP Warszawa rozdysponowali między inne koleje wąskotorowe jednostki taborowe, we względnie najlepszym stanie, pozostałe zaś pozostawiono do kasacji.
Sprawne, choć w istocie mocno zdekompletowane, lokomotywy serii Lxd2 w liczbie 6 sztuk zostały przekazane do Mławy i Krośniewic. Następnie cały pozostawiony tabor pocięto na złom w październiku 1999 roku. Nie pozostał ani jeden pojazd, brakowało obrotnicy przed lokomotywownią, a warsztat i dworzec zostały porzucone i zdewastowane.

W 1999 roku, Pomorskie Towarzystwo Miłośników Kolei Żelaznych zaczęło czynić starania w celu reaktywacji kolei wąskotorowej na Żuławach. Milowym krokiem, który nie tylko przybliżył reaktywację Kolei Żuławskiej, ale przede wszystkim wywołał publiczną dyskusję nad jej losem było zorganizowane z inicjatywy Pomorskiego Towarzystwa Miłośników Kolei Żelaznych spotkanie w Urzędzie Gminy Sztutowo w dniu 5 maja 2000 roku.
Przy udziale wójtów nadmorskich gmin Stegny i Sztutowa opracowano roboczy harmonogram działań niezbędnych do podjęcia celem przywrócenia ruchu kolejowego na odcinku Prawy Brzeg Wisły – Stegna - Sztutowo jako cechującego się większym potencjałem spośród linii Gdański Kolei Dojazdowych.
PKP S.A. zobowiązało się do przekazania majątku w postaci linii kolejowych oraz taboru Starostwu Powiatowemu w Nowym Dworze Gdańskim, który wziął na swoje barki organizację przedsięwzięcia, a Pomorskie Towarzystwo Miłośników Kolei Żelaznych otrzymało zadanie zarządcy infrastruktury oraz przewoźnika na nowopowstałym podmiocie pod nieformalną nazwą „Żuławska Kolej Dojazdowa”.

W 2001 roku po przejęciu terenów i zaplecza dawnych Gdańskich Kolei Dojazdowych wolontariusze PTMKŻ ujrzeli obraz ogromnej ruiny dawnej kolei, która tak sprawnie funkcjonowała na Żuławach. Infrastruktura była zdewastowana, na warsztacie nie było żadnych narzędzi (w tym, chociażby jednej śrubki), a jedynym pojazdem, dodatku nie mechanicznym, który został po czasach Polskich Kolei Państwowych był... mały wózek torowy. Po żmudnym procesie gromadzenia różnego rodzaju narzędzi i urządzeń razem z pracownikami interwencyjnymi gmin Stegna i Sztutowo rozpoczęto prace torowe.

Wolontariusze PTMKŻ przygotowali szlak kolejowy, który został oczyszczony i naprawiony. W 2002 roku sprowadzony został tabor w postaci lokomotyw i wagonów, który następnie siłami Towarzystwa został wyremontowany. Pierwszy pociąg pasażerski wyruszył w trasę z Nowego Dworu Gdańskiego do Stegny 15 sierpnia 2002 roku, a od czerwca 2003 roku uruchomiono codzienne sezonowe połączenia Żuławskiej Kolei Dojazdowej.

Wraz z wejściem w życie ustawy o transporcie kolejowym Towarzystwo rozpoczęło starania o uzyskanie licencji na przewóz osób i towarów. Działania te zostały uwieńczone sukcesem, gdy 12 lipca 2004 roku PTMKŻ otrzymało licencję na przewóz osób nr WPO/073/2004 oraz na przewóz rzeczy WPR/072/2004. Dokument ten pozwala na prowadzenie wszystkich rodzajów pociągów na terenie całego kraju.

Kluczem do sukcesu okazało się porozumienie między trzema grupami podmiotów, które posiadały odpowiednie narzędzia do reaktywacji. PKP S.A. prezentowało dobrą wolę przekazania majątku, a samorządy (gmina Sztutowo gmina Stegna gmina Nowy Dwór Gdański oraz Powiat Nowodworski) kierowane były przez wizjonerów, którzy nie bali się wykonać kroku naprzód, czując się prawdziwymi gospodarzami swoich terenów.
PTMKŻ natomiast był zespołem fachowców od lat związanych z transportem kolejowym (w ramach wolontariatu dzieląc się wiedzą doświadczeniem), którzy zaoferowali się pomóc z administracją i fizyczną pracę przy uruchamianiu kolei. Dodatkowo Towarzystwo podjęło się roli operatora jako ostatni czynnik spajający inicjatywę w sensowną całość.

Od 2003 roku pociągi Żuławskiej Kolei Dojazdowej kursują codziennie w okresie letnich wakacji szkolnych oraz w wybrane weekendy w ciągu roku. Zapleczem technicznym oraz bazą dla całej kolei stał się Nowy Dwór Gdański, Gdzie znajdują się hale postojowe oraz dworzec z administracją.
Czynne są ponad 100-letnie linie kolejowe Prawy Brzeg Wisły – Jantar – Stegna – Sztutowo i Stegna – Nowy Dwór Gdański oraz fragment linii łączącej Nowy Dwór Gdański z podmiejskim cmentarzem. Liczą one około 32 km toru. Prawdziwą perełką jest jedyny na świecie czynny wąskotorowy most obrotowy w Rybinie, który to dzisiaj jest obracany zgodnie ze sztuką w 1906 roku.
W latach 2009 – 2013 razem z normalnotorowym przewoźnikiem kolejowym Arriva RP uruchomione były pociągi na plażę z Grudziądza do Stegny, gdzie w Nowym Dworze Gdańskim następowała przesiadka z pociągu normalnotorowego do wąskotorowego. Ponadto od 2010 do 2012 na Żuławach pracował parowóz Px48-1907 "Wilus", który był dzierżawiony od prywatnego właściciela.

W sierpniu 2017 roku Kolej Dojazdowa obchodziła jubileusz 15-lecia reaktywacji kolei wąskotorowej na Żuławach od czasów likwidacji Gdańskich Kolei Dojazdowych. Przez te lata główną atrakcją turystyczną regionu Żuław i Mierzei Wiślanej. Kursując ponad 80 dni w roku przewozi wiele tysięcy pasażerów i liczby te z roku na rok stale rosną. Przewozy prowadzone są z wykorzystaniem lokomotyw Lxd2, wagonów motorowych MBxd2 oraz wagonów pasażerskich krytych Bxhpi, a także odkrytych" letniakow".
Sprzedaż biletów z wykorzystaniem nowoczesnych terminali mobilnych prowadzona jest bezpośrednio w pociągach przez dyżury konduktorskie, a także dodatkowo w internecie na stronie www.kolejżuławska.pl oraz przez aplikację mobilną moBILET na telefon komórkowy.

Pociągi żuławskiej kolei dojazdowej są również przedmiotem wielu tematycznych imprez dla pasjonatów kolejnictwa (m.in. cykl imprez "Jesień na Żuławach"), obiektem wynajmu wielu biur podróży, a także zagranicznych grup turystów. A co najważniejsze służy mieszkańcom Nowego Dworu Gdańskiego w ramach transportu zbiorowego w letnim sezonie wakacyjnym oraz w okresie" Wszystkich Świętych", gdzie z przewozów na podmiejski cmentarz korzysta ponad 1000 osób.
Żuławską Kolej Dojazdową tworzy kilkanaście osób — pracownicy oraz wolontariusze, dzięki którym kolej tętni życiem przez cały rok. Poza okresami przewozów pasażerskich cały czas prowadzone jest bieżące utrzymanie infrastruktury i taboru, a także liczne działania administracyjne wynikające z funkcji PTMKŻ jako przewoźnika i zarządcy infrastruktury.