Sztutowo. Z ustawionych tu tablic wszyscy mogą poznać ciekawe dzieje gminy

Historię dzisiejszego nadmorskiego kurortu poznajemy od najdawniejszych czasów. Dowiadujemy się także wielu ciekawostek doyczących Sztutowa. Jak czytamy: "Wieś Stutthof znana jest w dokumentach od XV wieku i została założona przez rycerzy Zakonu Krzyżackiego. To od „koni przy dworze” wywodzi się jej niemiecka nazwa. Pierwsza wzmianka o stadninie koni w okolicach późniejszego Stutthofu pochodzi z 1387 roku. Pierwotną lokalizacją miejscowości był wymieniany w źródłach po raz pierwszy w 1422 roku „Czerwony Dwór na Mierzei”, który był też jedną z myśliwskich rezydencji wielkich Mistrzów Zakonu. 21 października 1432 roku w Czerwonym Dworze Wielki Mistrz Paul von Russdorf wystawił przywilej prowadzenia karczmy w miejscowości Stutthof dla Hannosa Mandri. Był to pierwszy znany z imienia mieszkaniec Sztutowa.

Kresem krzyżackiego panowania na Żuławach i Mierzei była przegrana przez Zakon wojna trzynastoletnia. W wyniku II Pokoju Toruńskiego z 1466 roku teren Mierzei i duży fragment Żuław przekazane zostały w posiadanie miasta Gdańska. Ścisłe związki z tym wielkim portowym miastem i z Rzeczpospolitą miejscowość zachowała aż do drugiego rozbioru Polski w 1793 roku.

W „czasach polskich” (1466-1793) w Stutthofie znajdowały się dobra ziemskie należące do Gdańska, które oddawane były w dzierżawę urzędnikom miejskim lub osobom przez nich wskazanym. Była to dobrze płatna i prestiżowa funkcja. Sama miejscowość była też ważnym ośrodkiem gospodarczym i administracyjnym całego regionu. Była kilkukrotnie niszczona i odbudowywana w burzliwym okresie wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą w XVII i XVIII wieku.

W I połowie XVIII wieku w Stutthofie osiedliła się rodzina Schopenhauerów. To za czasów dzierżawy Johanna Schopenhauera w Stutthofie w marcu 1726 roku niespodziewanie nocował car Rosji Piotr Wielki, który zmierzał wówczas wraz z małżonką do Gdańska na spotkanie z polskim królem Augustem II. To w Stutthofie wraz z matką Johanną spędzał pod koniec XVIII wieku swoje młode wakacyjne lata filozof Arthur Schopenhauer. W tym czasie miejscowość i przyległości zamieszkiwało 14 gospodarzy, 80 zagrodników, 42 rybaków, 108 komorników, 2 szynkarzy, 1 karczmarz, 1 strażnik brzegowy, 1 młynarz i 1 nauczyciel. Podatki były naliczane od 30 gospodarstw. Wraz z rodzinami mieszkało w Stutthofie ponad 1100 mieszkańców, a do miejscowej szkoły uczęszczało wówczas 200 dzieci.

W wyniku II rozbioru Polski w 1793 roku Stutthof wszedł w skład Królestwa Prus, a od 1871 był częścią Drugiej Rzeszy Niemieckiej. Okres niemieckiej administracji zakończył się po przegranej Niemiec w I wojnie światowej. Czasy niemieckie (1793-1919) to szybkie i fundamentalne zmiany społeczne, rozwój przemysłu i handlu, wynalazki techniczne, kolej, budowanie świadomości narodowej i politycznej oraz znaczny rozwój demograficzny miejscowości. Od 1872 roku i powstania powiatu gdańskiego Stutthof był miejscowością gminną. Według spisu ludności z 1900 roku w Stutthofie mieszkało 2387 obywateli. Leżącą obok sąsiednią miejscowość gminną Bodenwinkel (obecnie: Kąty Rybackie) zamieszkiwało w tym czasie 916 osób, a Steegen (obecnie: Stegna) 1304.

W wyniku postanowień Traktatu Wersalskiego od 1920 roku gmina Stutthof weszła w skład Wolnego Miasta Gdańska. Obwód urzędowy i gmina Stutthof stały się strefą nadgraniczną. W Pröbbernau (obecnie: Przebrno) na Mierzei powstało przejście graniczne z Prusami Wschodnimi. Mieszkańcy gminy otrzymali obywatelstwo oraz paszporty Wolnego Miasta Gdańska. Granica przerwała też naturalne linie gospodarczych kontaktów mieszkańców i firm ze Stutthofu z Królewcem i Prusami. Symbolicznym widokiem Stutthofu stali się także celnicy niemieccy i polscy kwaterujący w miejscowości i patrolujący nową granicę. W okresie międzywojennym w gminie Stutthof miał siedzibę urząd celny, gmina, urząd pocztowy, okręg leśny, posterunek żandarmerii oraz sąd polubowny, a także terenowe komórki organizacji partyjnych. W spisach ludności praktycznie wszyscy obywatele gminy deklarowali narodowość niemiecką. Mieszkańcy gminy Stutthof w większości byli ewangelikami, niewielka część ówczesnej populacji to katolicy, baptyści i menonici. W 1936 roku wykazywana w statystykach liczba mieszkańców wyniosła 2698. Stutthof był w tym czasie zdecydowanie największą gminą wiejską powiatu, liczba ludności gminy była tylko niewiele mniejsza niż liczba mieszkańców pobliskiego miasta Tiegenhofu (obecnie: Nowy Dwór).

1 września 1939 roku, w dzień niemieckiej agresji na Polskę, na mocy decyzji Hitlera obszar Wolnego Miasta Gdańska ¬– w tym Stutthof ¬– zostały włączone do Trzeciej Rzeszy. Nazajutrz w lesie od zachodniej strony wsi rozpoczął działalność niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny. Ważnym aspektem funkcjonowania obozu Stutthof było wykorzystanie darmowej siły roboczej osadzonych w nim więźniów. Komendantura obozu wynajmowała więźniów przedsiębiorstwom zbrojeniowym, firmom prywatnym oraz niemieckim rolnikom, z których wielu było mieszkańcami Stutthofu, okolicznych gmin i całego regionu Żuław. Obóz rozrastał się przestrzennie i ludnościowo, a miejscowość żyła w jego cieniu. Więźniowie Stutthofu stali się widokiem powszechnym w całej okolicy.

19 stycznia 1945 roku życie w Stutthofie przestawione zostało na tory wojenne. Słychać już było odgłosy zbliżającego się frontu. Do końca kwietnia 1945 roku zdecydowana większość mieszkańców Stutthofu została ewakuowana drogą morską na zachód Niemiec. W czasie ostatnich walk i pierwszego okresu powojnia zniszczeniu uległo około 50% zabudowy miejscowości.

Koniec wojny i kres niemieckiego Stutthofu – zarówno miejscowości, jak i obozu – wyznacza data 9 maja 1945 roku, kiedy został zajęty przez wojska Armii Czerwonej.

15 września 1945 roku powstała polska gmina Stutthof-Obozy, od 1947 roku oficjalnie zaczęto nazywać ją Sztutowo. Pierwszym polskim wójtem gminy został Julian Górecki. W październiku 1945 roku w gminie Obozy mieszkało 65 Polaków i około 2000 Niemców. Ostatnią grupę Niemców wysiedlono z terenu gminy Obozy/Sztutowo w październiku 1947 roku.

Już od początku istnienia gminy Sztutowo jej charakterystycznym wyróżnikiem były pozostałości niemieckiego obozu koncentracyjnego Stutthof, którymi od 1962 roku opiekuje się państwowe Muzeum Stutthof.

W latach 1945-1954 Sztutowo było gminą, od 1954 do 1972 roku w wyniku reformy administracyjnej było wsią gromadzką, od 1973 do chwili obecnej jest gminą. Wchodzi w skład powiatu nowodworskiego województwa pomorskiego.

W skład gminy wchodzi obecnie 8 sołectw: Grochowo Trzecie, Groszkowo, Kąty Rybackie, Kobyla Kępa, Łaszka, Płonina, Sztutowo, Grochowo Pierwsze. Gmina ma około 107 km2 powierzchni i jest zamieszkiwana przez ponad 3700 osób".

Kogo nie zadowolą tablice może sięgnąć po dwa dzieła prezentujące historię Sztutowa. Są to: John Adolf Muhl, Dzieje Sztutowa do roku 1920, przekład i redakcja naukowa Radosław Biskup, Sztutowo-Gdynia 2016 (Biblioteka w Sztutowie) oraz Marcin Owsiński, Naznaczeni. Stutthof-Obozy-Sztutowo w latach 1945-1962. Dzieje gminy, gromady i miejsca pamięci, Sztutowo 2015, ISBN: 978-83-940883-3-0. (Biblioteka w Sztutowie).